JEZERO ĆELIJE: Otpadne vode iz Brusa i Blaca najveća opasnost

Akumulacija Ćelije predstavlja značajni regionalni vodni resurs za snabdevanje pijaćom vodom Rasinskog okruga i od ključnog je značaja za planirano vodosnabdevanje oko 200.000 stanovnika ovog dela Srbije.

“Akumulacija je formirana  u periodu od 1972. do 1983. godine kao deo zaštitnih mera usmerenih na sprečavanje poplava i zadržavanje nanosa u najveću akumulaciju u Srbiji – „Đerdap“. Prvobitna namena akumulacije je promenjena i započeto je i njeno korišćenje kao izvora vodosnabdevanja pijaćom vodom. Akumulacija je i zvanično uvrštena u izvorište vode za piće za komunalne potrebe i privredu, Zakonom o korišćenju i zaštiti izvorišta vodosnabdevanja.

Funkcija vodosnabdevanja realizovana je tek kada je izgradnja brane bila pri kraju, kad je odlučeno da se u Majdevu gradi fabrika vode za piće.

Brana Ćelije spada u nasute brane, načinjena je od nepropusnog glinenog jezgra i kamene obloge; građena je od 1973. do 1978. kada je jezerska kotlina ispunjena vodom“, objašnjava  Slobodan Grašić, rukovodilac Službe za mikrobiološku kontrolu kvaliteta vode (Fabrika vode Majdevo) JKP “Vodovod” Kruševac.

Površina sliva jezera Ćelije iznosi 598km2 i predstavlja najšire područje zaštite, odnosno zonu delimične zaštite. Ukupna dužina jezera po glavnom toku Rasine prvobitno je iznosila nešto manje od 11km. Zbog nanesenog materijala koji se u najvećoj meri zadržava na ušću Rasine u akumulaciju, gde je formirana značajna delta, jezero je sada kraće za oko 1 km. Dužina obalske linije na koti normalnog uspora iznosi oko 31 km.

Potencijalna najveća zapremina jezera Ćelije na koti maksimalnog uspora od 283,5m n.v. iznosi 66.000.000m3, a površina 4,35km2. Međutim, aktuelna zapremina i površina jezera, na koti 277m n.v., iznose 41.000.000 i 2,85km2, što daje prosečnu dubinu od 14,4m. Najveća dubina jezera je 41m u Radojkovićkom basenu ispred brane. Po merenjima od 1926. do 1975. prosečan godišnji proticaj Rasine bio je 5,9m3/s, tako da je vreme zadržavanja vode u jezeru 1979. bilo oko 80 dana. Zbog globalnog pregrevanja, proticaj kroz jezero ima tendenciju opadanja i u periodu od 2001. do 2015. ima prosečnu godišnju vrednost od 4,5 m3/s, tako da sada retenciono vreme jezera iznosi oko 105 dana.

“Po limnološkim parametrima, uključujući termički i trofički status, predstavlja trodelnu celinu i praktično se sastoji od tri sukcesivna jezera, spojena manjim klisurastim suženjima, odnosno od Zlatarskog, Vasićkog i Radojkovićkog basena, u kojem se nalazi vodozahvat, sa zapreminama od 6.000.000, 14.000.000 i 21.000.000m3na koti normalnog uspora. Zlatarski basen pripada opštini Brus, dok ostala dva basena, koja se nalaze na teritoriji sela Vasići Ćelije, ulaze u sastav Grada Kruševca.

Vek akumulacije biće znatno duži od onog kako je projektovano zato što je produkcija nanosa od 400.000m3 1965., kada je jezero projektovano, smanjena na 162.165m3 zahvaljujući obimnim akcijama pošumljavanja u slivu, počev od 1945. do kraja sedamdesetih godina prošlog veka.

Na drugoj strani, težnja da se što je moguće više izbegnu fluktuacije nivoa površine, da se ne remeti stabilnost jezerskog ekosistema, usporila je dospevanje nanosa koji unose veliki proticaji posle padavina i otapanja snega u Vasićki i, posebno, Radojkovićki basen, tako da se Zlatarski basen puni većom količinom nanosa nego što bi se punio po dispečerskom planu. Na taj način Zlatarski basen brže će se zapuniti i pretvoriti u močvaru sa zelenom zavesom koja će biti moćna zaštita od daljeg unošenja nanosa u ostala dva basena. Zato se može očekivati da će jezero trajati najmanje još 200 godina, pod uslovom da se klima znatno ne promeni i ne dođe do dezertifikacije”, dodaje Slobodan Grašić.

Glavne negativne antropogene uticaje na jezero predstavljaju erozija, komunalna i indusrtijska otpadna voda iz Brusa i Blaca, smetlišta i čvrsti otpad, vađenje peska iz Rasine, ribnjaci na Rasini i pritokama, uzgajališta stoke i ugostiteljski objekti.

Vlasnik jezera Ćelije su Srbija vode i samo je Brana Ćelije,kao građevinsko-hidrotehnički objekt, poverena 1991. Vodovodu Kruševac na održavanje. Vodovod Kruševac se u skladu sa svojim mogućnostima stara o održavanju jezera i očuvanju njegovog ekološkog integriteta. Laboratorije Fabrike vode 1987. započele su monitoring jezera Ćelije mesečnom dinamikom koja, uz zastoje u kriznim godinama, još traje, a intenzivirana je, i definitivno uobličena, 2003. za vreme velikog cvetanja jezera.

“Vodovod Kruševac uvek je prvi reagovao na ekscesne pojave, kao što su pomori ribe, i akcidente koji su pogađali jezero. Zahvaljujući tome i visokoj operativnosti, Vodovod je obavio čišćenje jezera od masnih supstanci posle saobraćajnih nezgoda 2001. i 2010. godine.

S obzirom na to da Kruševac nema alternativu za vodosnabdevanje što se tiče količine vode i da će jezero Ćelije trajati duže nego što je predviđeno, potrebna je obimnija akcija da se zaštiti i da se zaustavi proces eutrofizacije. Dobre izglede za to daje nekoliko momenata.

Na osnovu Elaborata o zonama sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije Ćelije, Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije iz 2012., Ministarstvo zdravlja Srbije donelo je 2013. Rešenje o određivanju zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije Ćelije kojim su redefinisane zone zaštite. I zona, ili zona neposredne zaštite, površine 4,6km2, obuhvata vodeno ogledalo jezera i Rasinu i priobalje 10m oko obalske linije na maksimalnoj koti uspora jezera i pored obala reke. II ili uža zona sanitarne zaštite, iznosi 13km2 i pokriva jezersku okolinu. III, odnosno šira zona zaštite, predstavlja površinu od 594km2 i prostire se nešto izvan granica jezerskog sliva. Za svaku zonu propisane su dozvoljene aktivnosti i zabrane”, priča Slobodan Grašić, rukovodilac Službe za mikrobiološku kontrolu kvaliteta vode (Fabrika vode Majdevo) JKP “Vodovod” Kruševac.